Συνέντευξη με τον ποιητή Πασχάλη Κατσίκα

Πριν λίγους μήνες κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Γράφημα η καινούργια ποιητική συλλογή του Πασχάλη Κατσίκα, "Ρετάλια", σε πολύ προσεγμένη αυτή τη φορά έκδοση, που απαρτίζεται από 44 ποιήματα στα οποία η συνειδητοποιημένη και ώριμη διαχείριση του επώδυνου προσωπικού βιώματος είναι αισθητή. Με αυτή την αφορμή κάναμε μια σύντομη συνέντευξη με τον πολυγραφότατο δημιουργό, ο οποίος τα τελευταία χρόνια έχει δώσει αξιόλογα δείγματα γραφής, τόσο στην ποίηση, όσο και στο μικροδιήγημα. Ποιήματά του έχουμε φιλοξενήσει στις Νότες Λογοτεχνίας εδώ και εδώ. 

Πότε και πώς ξεκινήσατε να γράφετε ποίηση, κύριε Κατσίκα;

Δεν ανήκω σ’ εκείνους που άρχισαν να γράφουν ποίηση σε μικρή ηλικία, κύριε Βαφειάδη, εγώ αντιθέτως άρχισα στα 45! Με οδήγησαν σ’ αυτήν κάποιες διαδικασίες που με έφεραν αντιμέτωπο με την πραγματικότητα του θανάτου, σε συνδυασμό με έναν καινούριο έρωτα που γέννησε την ελπίδα. Έτσι επηρεασμένος και από την ιστορία του Νερούδα με την αγαπημένη του Ματίλντε, τα πρώτα μου ποιήματα ήταν ερωτικά.

Από πού αντλείτε έμπνευση; Τι είναι αυτό σας δίνει ερέθισμα για να γράψετε;

Όπως όλοι, τα θέματά μου τα αντλώ από τη ζωή και τον ίδιο τον άνθρωπο, δεν υπάρχει παρθενογένεση στη λογοτεχνία άλλωστε, αλλά και από τις επιστήμες, όπως τη φυσική, τα μαθηματικά, την αρχαία ελληνική  γραμματεία και μυθολογία, την ιστορία, ακόμη και την ψυχολογία. Για παράδειγμα θα αναφέρω το ποίημα «Μείζονα διαταραχή». Όσο για το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, θα έλεγα πως πρόκειται για έναν συνδυασμό ερεθισμάτων και εσωτερικής ανάγκης, που δεν μπορώ να σας την περιγράψω. Θα μπορούσα ίσως να δώσω στους αναγνώστες σας να το κατανοήσουν καλύτερα με ένα ποίημα, το εισαγωγικό από την επόμενη συλλογή που ετοιμάζω:

Η γραβάτα

Τη νύχτα μου φωτίζω
με μια πολύχρωμη μεταξωτή γραβάτα.
Τη δένω ανάποδα
στην πλάτη να κρέμεται η γλώσσα,
στο σβέρκο να με βαραίνει του κόμπου της ο ίσκιος.
Άκρη-άκρη κρεμάω παραγάδια.
Εσάς προσμένω,
που προίκισε η τέχνη της ανάγνωσης
να τσιμπήσετε,
μήπως σκαλώσει στο πολύφωτο
κι απαλλαγώ για πάντα απ' την ανάγκη της.

Υπάρχουν παλαιότεροι ομότεχνοί σας που κρίνετε ότι άσκησαν επίδραση στη διαμόρφωση της προσωπικής σας γραφής;

Παρόλο που ζω κυριολεκτικά ανάμεσα σε βιβλία λόγω του επαγγέλματός μου, δεν υπήρξα ποτέ φανατικός αναγνώστης ποίησης στο παρελθόν, παρά μόνο πεζογραφίας. Την τελευταία πενταετία, βέβαια, αυτή η ισορροπία έχει αντιστραφεί υπέρ της ποίησης. Ειλικρινά δεν ξέρω τι να σας απαντήσω από τη μία μεριά, και από την άλλη τεχνηέντως το αποφεύγω, γιατί δεν πιστεύω πως δεν μπορεί κανείς έτσι εύκολα να θεωρηθεί ομότεχνος μεγάλων λογοτεχνών τη στιγμή που έχει εκδώσει μόνο δύο βιβλία. Επιφυλάσσομαι να σας απαντήσω, αν είμαστε πρώτα καλά, σε μερικές δεκαετίες.

Ποιους ποιητές αγαπάτε; Σε ποιους επιστρέφετε όταν θέλετε να διαβάσετε;

Ποιον να πρωτοθυμηθώ; Τους Μιχ. Κατσαρό, Κωστή Παπακόγκο, Γ. Ιωάννου, Ντ. Χριστιανόπουλο, Αργ. Χιόνη, Χάρη Μεγαλυνό, Ε. Πόε, Αρθ. Ρεμπώ, Σ. Μπωντλαίρ, Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς, Γουόλτ Γουίτμαν… νομίζω πως κατάφερα να αδικήσω πολλούς.

Ποιο είναι το προσωπικό σας κριτήριο για να δημοσιεύσετε ή όχι ένα ποίημα;

Ο κάθε λογουργός, θα δανειστώ εδώ τον όρο από τον φίλο μου Παναγή Αντωνόπουλο, γνωρίζει ενδόμυχα με το που θα ολοκληρώσει ένα κείμενο αν είναι δυνατό, αν αξίζει να δημοσιευθεί. Εννοείται πως γράφουμε και αδύναμα κείμενα που ποτέ δεν θα βγουν προς τα έξω. Ωστόσο προσωπικά μοιράζομαι πολλά από τα λογουργήματά μου με φίλους, ποιητές ή έμπειρους αναγνώστες, και λαμβάνω σοβαρά υπόψη μου τη γνώμη τους πριν ακόμα δημοσιευθούν.

Προσφάτως κυκλοφόρησε η δεύτερη ποιητική σας συλλογή με τίτλο «Ρετάλια». Πώς θα χαρακτηρίζατε τα νέα αυτά ποιήματα που βγήκαν στο φως; Ποιο είναι το κύριο γνώρισμά τους;

Θα τα χαρακτήριζα σίγουρα ωριμότερα από τα πρωτόλεια των «Τεταρτημορίων». Έχουν το χαρακτηριστικό της βιωματικής εμπειρίας την οποία προσπαθώ να μετατρέψω σε αντίδοτο κατανόησης της θλιβερής πραγματικότητας, αναδιατάσσοντας γλωσσικά αυτή την ίδια την πραγματικότητα. Επιτρέπουν την ερμηνεία στον αναγνώστη αλλά και την προκαλούν, ώστε να κατατάξει απευθείας τον εαυτό του στα μοτίβα που απασχολούν τη σκέψη μου, με σκοπό να αξιοποιήσει τα νοήματα που ενυπάρχουν στα επιμέρους θέματα.

«Δεν σε πρόλαβα, τους στίχους μου ήθελα να σου δώσω» γράφετε σ’ ένα ποίημά σας, αφιερωμένο στον Λαυρέντη Μαχαιρίτσα. Γράφετε και στίχους τραγουδιών; Από ποιους θα θέλατε να μελοποιηθούν και να τραγουδηθούν;

Πληροφορήθηκα τον χαμό του Λαυρέντη Μαχαιρίτσα από το ραδιόφωνο στο αυτοκίνητο, λίγο πριν φτάσω ένα πρωινό στο γραφείο. Με συγκλόνισε και το πρώτο που έκανα ήταν να πιάσω χαρτί και μολύβι για να γράψω αυτό το ποίημα. Υπήρξε ένας από τους λατρεμένους μου καλλιτέχνες, που μαζί του μεγάλωσα και ωρίμασα. Η συλλογή είναι αφιερωμένη στον εξάχρονο γιο μου, γι’ αυτό και συμπεριέλαβα το «Τελεία και παύλα» με την ελπίδα να αναζητήσει κάποτε τα τραγούδια του Λαυρέντη. Είναι αλήθεια πως γράφω και στίχους τους οποίους δεν έχω δείξει ακόμη σε κανέναν. Αν κάποιον «ζηλεύω», είναι ο Νίκος Γκάτσος και η συνεργασία του με τον Μάνο Χατζιδάκι. Όσο το να μελοποιηθούν και να τραγουδηθούν όμως, δεν έχω ακόμη τολμήσει ούτε να το φανταστώ.

Έχετε καταπιαστεί και με άλλα είδη γραφής εκτός της ποίησης;

Έχω πειραματιστεί με τη μικρή φόρμα, το «μικροδιήγημα» και έχω δημοσιεύσει πολλά εξ αυτών σε ηλεκτρονικά λογοτεχνικά περιοδικά όπως: Χάρτης, Ιστορίες Μπονζάι, Φρέαρ, Εξιτήριον και στο έντυπο Λογοτεχνικό Δελτίο της Υπερρεαλιστικής Ομάδας Θεσσαλονίκης, της οποίας είμαι μέλος. Όταν συμπληρωθεί ένας ικανός αριθμός, ευελπιστώ να εκδοθούν και αυτά σε μια συλλογή.

Με ποιο ποίημα από το βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Γράφημα της Θεσσαλονίκης θα θέλατε να κλείσουμε την κουβέντα μας και γιατί;

Όπως είπα και πριν, η συλλογή αυτή είναι αφιερωμένη στον γιο μου. Θα ήθελα λοιπόν να κλείσουμε με το ποίημα «Αερικά», νομίζω πως το γιατί είναι ολοφάνερο στους δύο τελευταίους στίχους:

Αερικά

Γράφω με ανώνυμα στυλό
κρατώντας τα αντισυμβατικά.
Μικρός δεν έκανα ασκήσεις εργοθεραπείας
είναι καινούρια μόδα.
Ισορροπία σε δοκό
επίσης δεν δοκίμασα
μόνο στις άκρες
σε νεόδμητα μπαλκόνια
πριν τα στολίσουν κάγκελα.
Ευτυχώς από κάτω
είχε κουμούλες άμμου για το χάρτσι.
Δεν πήγα για αναρρίχηση,
μπάντμιντον  ή τέχνες του πολέμου.
Ολημερίς έπαιζα κυνηγητό, τα καλοκαίρια
κρυφτό στο φως της μέρας
κι άκουγα παραμύθια απ’ τον παππού
για φίδια και φαντάσματα.
Σήμερα γι’ αυτά θα σου μιλήσω
με γράμματα δυσανάγνωστα,
χωρίς αυτοάμυνες,
χαρακτηριστικά ανισόρροπος
που δεν πατώ σε άλλους
για να σκαρφαλώσω.
Τριγύρω μας ας σφυρίζουν ερπετά
και φτερωτά μπαλάκια
εσύ να ονειρεύεσαι αερικά διαβάζοντας
τους στίχους που σου γράφω

Παρακάτω, ο πρόλογος που έγραψε για το βιβλίο ο Αντώνης Χαριστός:

Η ποιητική συλλογή «Ρετάλια» του Πασχάλη Κατσίκα, δεύτερη κατά σειρά έκδοσης, επί της ουσίας θέτει οριστικό τέλος στον πρώιμο πειραματισμό της πρώτης περιόδου προσδίδοντας χαρακτήρα και ταυτότητα στον ποιητικό του λόγο. Πλέον, χειρίζεται τα ζητήματα έκφρασης όχι υπό τη σκέπη μίας συναισθηματικής αφήγησης πρώτου βαθμού με αφετηρία την αυθόρμητη καταγραφή, αλλά εισάγει την έννοια του συγκεκριμένου μέσα από τον συνεκτικό δεσμό της συνειδητής επεξεργασίας εικόνων και θεμάτων. Πράγματι, τα ποιήματα τα οποία δημοσιεύονται στην εν λόγω συλλογή διακλαδώνονται σε δύο επάλληλα επίπεδα.

Το πρώτο εξ αυτών ενέχει το στοιχείο της βιωμένης εμπειρίας σε βρεφική μορφή. Είναι το στιγμιαίο αντίδοτο στην θλιβερή απόπειρα κατανόησης της εξωτερικής πραγματικότητας. Παραμένει βρεφικό ως προς την πρόσληψη, ενηλικιώνεται ωστόσο μέσα από την γλωσσική αναδιάταξη αυτής της ίδιας πραγματικότητας. Στο σημείο αυτό έγκειται η πρώτη σφοδρή εγχάραξη των σταθεροποιητικών χαρακτηριστικών τα οποία συνθέτουν τον ποιητικό του λόγο. Είναι χαρακτηριστικά τα οποία συμπλέκονται ανάμεσα στην βιωμένη εμπειρία και την επαναφορά αυτής ως αυτοτελούς μορφής στο γίγνεσθαι της δημιουργικής αχρονίας. Με άλλα λόγια, στα ποιήματα τα οποία έχει τη δυνατότητα να μελετήσει ο αναγνώστης θα διαπιστώσει την αντιπαράθεση του συντελεσμένου χρόνου και της μορφικής δυναμικής του χώρου με την επεξεργασία των υλικών που αποτελούν συνδετικούς κρίκους ερμηνείας.

Διότι ο Πασχάλης Κατσίκας επιτρέπει την ερμηνεία έως και την προκαλεί ώστε ο αναγνώστης να μην αναζητήσει αυτή στις ατομικές του παραμέτρους προσέγγισης αλλά ευθέως να κατατάξει εαυτόν στα κεντρικά μοτίβα τα οποία απασχολούν τη σκέψη του ποιητού. Αυτό ακριβώς το πλαίσιο δεν πρέπει να εκληφθεί ως ευκολία πρόσβασης στα νοήματα των ποιημάτων. Αντιθέτως, η, εκ των προτέρων, παράδοση των ηνίων ερμηνείας στον αναγνώστη επιβάλει με την σταθερότητα των τεκμηρίων λόγου τα οποία αξιοποιεί ως δικλείδα ασφαλείας για τα νοήματα τα οποία ενυπάρχουν στις σκιές θεμάτων. Το δίδυμο, ερμηνεία-νοηματοδότηση, επέρχεται θέση οδηγού με εναλλαγές. Την ίδια στιγμή κατά την οποία ο αναγνώστης θεωρεί την ερμηνεία δεδομένη την ίδια ακριβώς στιγμή τα νοήματα που ξεπροβάλουν στο βάθος αυτής ματαιώνουν την πρώτη απόπειρα. Επομένως, στο επίπεδο το οποίο βρισκόμαστε, η βιωμένη εμπειρία ως θεματική και η νοσταλγική επαναφορά καταστάσεων και προσώπων ανακατεύει την τράπουλα των εικόνων άλλοτε μεγεθύνοντας και άλλοτε υπονομεύοντας την αξιολόγηση της θεματικής σε σχέση όχι με το ποίημα αυτό καθαυτό αλλά με την κριτική αναφορά όπως εξαναγκάζει ο δημιουργός τον αναγνώστη.

Το δεύτερο επίπεδο διακρίνεται με τη σειρά του σε δύο σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Το πρώτο αφορά τη χρήση της γλώσσας και το δεύτερο εκείνο της εικονοποιίας. Η γλώσσα απλή στην αυτονομία των λέξεων που τη συναποτελούν εξοβελίζει την απλότητά της όταν κανείς αντιληφθεί το σύνολο του αποτελέσματος στο οποίο καταλήγουν οι στίχοι των ποιημάτων. Είναι απότοκος μίας σοβαρής ταύτισης αιτίου και αιτιατού ως προς την δόμηση των εικόνων. Στο σημείο αυτό περνάμε στο δεύτερο σημείο. Επρόκειτο για αλληλοδιαδοχή γλώσσας και εικόνων, στην οποία η μεν πρώτη συνθέτει τα θεμέλια της θεματικής κατηγορίας, η δε δεύτερη μορφοποιεί, όχι την θεματική αλλά το απόσταγμα αυτής. Οι εικόνες, σαν σε κινηματογραφικό σεντόνι, ξεδιπλώνονται με μαεστρία εφορμώντας απ’ την δυναμική της γλώσσας. Επομένως, δεν αναζητά κανείς ενέργεια και μεταβολή στις εικόνες. Οι τελευταίες μοιάζουν στατικές ως απόληξη μιας μακράς πορείας εσωτερικής διαπάλης. Στο τέλος αυτής της πορείας ο δημιουργός διατηρεί την αξία των γεγονότων στην πρότερη μορφή των ανασκευασμένες, ωστόσο, στην υποκειμενικότητα της ύστατης κρίσης του ποιητού.

Στην ποιητική συλλογή «Ρετάλια», ο έρως, ο θάνατος, η ζωή εν κινήσει, οι στιγμές ως χρόνος και ως χώρος, η άρνηση και η θέση σκιαγράφησης μίας απάντησης στα ερωτήματα που ταλανίζουν τον εσωτερικό αθέατο κόσμο του καλλιτέχνη αναμετρώνται σε αντιπαράθεση με το Εγώ και με το Εμείς. Μία διαπάλη η οποία ατομικοποιεί το συλλογικό και αντίστροφα, συλλογικοποιεί το ατομικό έχοντας διασχίσει μία πορεία πρακτικής επαφής με τα διαδραματιζόμενα περιστατικά. Διότι, η συλλογή «Ρετάλια» αναγιγνώσκει εαυτόν ως περιστατικά μίας ανόθευτης αρμονίας συνειδήσεως και ηθικής. Η τελευταία μεταμφιέζεται σε πολλαπλούς ρόλους και ανταπαντά σε αντίστοιχες αφορμές εγχάραξης των αισθήσεων. Ο Πασχάλης Κατσίκας απογυμνώνεται στην προσωπική ιστορία αυτοτελών επεισοδίων μίας διαρκούς αυτοκριτικής την ίδια ακριβώς ώρα κατά την οποία, περνώντας στη θέση από την άρνηση, διαμορφώνει το ομοίωμα της νέας τύπου αλήθειας την οποία υπηρετεί.

«Όλα μια μάζα αναμνήσεις»... 

Η ποιητική συλλογή κυκλοφόρησε τον Αύγουστο του 2020 από τις Εκδόσεις Γράφημα, με την επιμέλεια του Ιωάννη Τσαχουρίδη. Μακέτα εξωφύλλου: Νάγια Γούγου-Μητροπούλου. Σύντομα θα κυκλοφορήσει σε free ebook από το Εξιτήριον η τρίτη ποιητική συλλογή του Πασχάλη Κατσίκα, "Το κοιμώμενο τσίρκο".