Τρεις μεσαιωνικές μελέτες του Εμμανουήλ Ροΐδη

Τρία χρόνια μετά την «Πάπισσα Ιωάννα» (1866) και τις οξύτατες συζητήσεις που πυροδότησε, ο Εμμανουήλ Ροΐδης συνέγραψε τρεις ακόμη απολαυστικές, διδακτικές  κι ενδιαφέρουσες μεσαιωνικές μελέτες, οι οποίες δρουν ως κινητήριος μοχλός κριτικής σκέψης, αφού σχολιάζεται με καυστικό τρόπο ή/και σατιρίζεται υπόρρητα: η μεσαιωνική εποχή της στασιμότητας και οι σκοταδιστικές πρακτικές της καθολικής εκκλησίας. Ο συγγραφέας δυσφορεί για τις αστήρικτες θρησκευτικές ιδεοληψίες της εποχής που αποτελούν ανασταλτικές δυνάμεις για την επιστημονική πρόοδο, αίσθηση που έκδηλα απορρέει από το πρώτο δοκίμιό του, τις «Μάγισσες του Μεσαιώνος».

Αναγιγνώσκοντάς το, η στερεοτυπική εικόνα για τις μάγισσες θρυμματίζεται και αποκαταστάται στη μνήμη. Τονίζεται πως εκείνες είναι που εκπροσωπούσαν τη σπερματική μορφή της επιστήμης («Η γυνή στρέφουσα προς τη φύση φιλόστοργον βλέμμα υπήρξεν η μήτηρ κάθε επιστήμης»), και με την επαναστατική τους διάθεση αψηφούσαν τον τρόμο της αγχόνης, της πυράς και τον φόβο της κολάσεως. Ο Ροΐδης στρέφει φιλόστοργο βλέμμα προς τις γυναίκες αυτές που δεν επαναπαύτηκαν στη μεσαιωνική καρτερία και δίνει στο κείμενό του χροιά φεμινιστική, προκρίνοντας και τη συγκινητική εγρήγορση που επιφέρει η μητρότητα («η μητρική αγάπη είναι νόσημα ανίατον, του οποίου ουδέ το πυρ κατισχύει»).

Με τους «Βρυκόλακες του Μεσαιώνος», διατηρείται το ορθολογιστικό υπόβαθρο, μέσω του οποίου καταβαραθρώνονται οι αντιεπιστημονικές δοξασίες του εκκλησιαστικού κατεστημένου. Οι βρυκόλακες, ως γεννήματα της φαντασίας που εξυπηρετούσαν τις επιβουλές των ρασοφόρων, αποτελούσαν τον τρόμο του αμαθούς μεσαιωνικού ανθρώπου και αποδεικνύουν τη ροπή του προς το υπερφυσικό και τις παράδοξες δοξασίες. Αν οι πρόωρες ενταφιάσεις των νεκρών εκλαμβάνονταν ως μορφή βρυκολάκων, είναι γιατί «ο ορθός λόγος είχε τότε κατακλιθεί, η κριτική εκοιμάτο ύπνο βαθύ, της δε επιστήμης η γλώσσα ήτον μέχρι ρίζης αποκεκομμένη».

Μέσα από την τρίτη μεσαιωνική μελέτη, την «Εορτή του όνου κατά τον Μεσαίωνα», στοχοποιούνται τα εκκλησιαστικά κακώς κείμενα.Το σατιρικό ένδυμα που κορυφώνεται σε γκροτέσκο, πηγάζει από την αναγωγή ενός γαϊδάρου σε πρωταγωνιστή των θρησκευτικών τελετών και εντείνεται από τις καρναβαλικές βεβηλώσεις που διέπρατταν ακόμη και αρχιερείς και μεγαλόσχημοι καθηγητές στις επαρχίες της δυτικής Ευρώπης. Το «ανεξήγητο κράμα ευσεβείας και κακοήθειας» που διατρέχει τις γιορτές αυτές, αποτελεί ευθύβολο σχόλιο του Ροΐδη για τις εκκλησιαστικές μεσαιωνικές πρακτικές.

Σχετικώς με τη μεταγραφή των κειμένων στη νεοελληνική, όσο και να προβληματίζει, αντιλαμβάνεται κανείς ότι πρόκειται για έναν αποτελεσματικό τρόπο διάδοσης σε ένα πλατύτερο, μη μυημένο αναγνωστικό κοινό, ενώ οι υποσημειώσεις του μεταγραφέα Δημήτρη Φύσσα συνηγορούν προς την ίδια κατεύθυνση. Αν ακολουθηθεί η αρχική προτροπή του τελευταίου, να χρησιμοποιείται δηλαδή βοηθητικά το νεοελληνικό κείμενο, κάθε ένσταση απομακρύνεται. Μόνο με τον τρόπο αυτό πρόκειται να διαφανεί σε μεγαλύτερο βαθμό η αρτιότητα των κειμένων, αλλά και να πραγματωθεί η εξοικείωση με τον τρόπο γραφής του Συριανού.

Το βιβλίο «Εμμανουήλ Ροΐδης – Τρεις μεσαιωνικές μελέτες» κυκλοφορεί από τις «Εκδόσεις Πατάκη», συνοδευόμενο από νεοελληνική μετάφραση, υποσημειώσεις και επιλεγόμενα του Δημήτρη Φύσσα.