Θέσεις και αντι-θέσεις για τον «Απατεώνα» του Χαβιέρ Θέρκας

Αν «το καθήκον της τέχνης συνίσταται στο να μας αποδείξει την πολυπλοκότητα της ύπαρξης» κι επομένως να φτάσει στην πιο βαθιά αλήθεια, το τελευταίο μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας συμπορεύεται με την παραδοχή αυτή, με τρόπο αντεστραμμένο. Πρόκειται για μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα, ζυμωμένο στο μεγαλύτερο μέρος του με αληθινά στοιχεία και ντοκουμέντα, μέσω των οποίων ο συγγραφέας ξεπλέκει τα επινοήματα που ο 97χρονος σήμερα Ενρίκ Μάρκο είχε εξυφάνει. Ο Θέρκας καλείται να οδηγηθεί και οδηγήσει στην κατανόηση της επαίσχυντης πράξης, απεκδύοντας από εκείνη οποιαδήποτε ταύτιση, αλλά και διάθεση δικαιολόγησης. Κι εδώ διαφαίνεται, ωστόσο, η αντινομία, όταν ο συγγραφέας ομολογεί: «είναι σαν να έχουμε όλοι κάτι από τον Μάρκο», αφού, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις χειρότερες όψεις του παρελθόντος μας, συνηθίζουμε είτε να τις αποκρύπτουμε, είτε να τις φτιασιδώνουμε. Και ο Ενρίκ εξεικονίζει αυτή τη φυσική ανθρώπινη ροπή προς την παραπλάνηση και κάποτε στην εξαπάτηση, με τρόπο, όμως, που αποδεικνύεται τερατώδης, παραβιάζοντας κάθε ηθικό κανόνα.

Αναλογίζοντας τη φράση του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες: «Η ζωή δεν είναι αυτή που έζησε κανείς αλλά αυτή που θυμάται και όπως τη θυμάται για να τη διηγηθεί», ο Ενρίκ Μάρκο φτάνει στην κραυγαλέα, την εξωθημένη ως τα άκρα, αποδοχή της, μόνο που δεν καταφεύγει στη μνήμη, αλλά στην επινόηση ενός εξωραϊσμένου παρελθόντος: Διαμορφώνει το βιογραφικό του πρώην αντιφασίστα, οικειοποιείται το ηρωικό παρελθόν άλλων, και με τάση ματαιόδοξη και ναρκισσιστική, παριστάνει πως είχε φυλακιστεί στο ναζιστικό στρατόπεδο του Φλόσσενμπεργκ, γεγονός που τον έκανε διάσημο, αλλά και που τον ξεσκέπασε.

 Ο σφετεριστής όχι μόνο δεν επέδειξε αντιστασιακό σθένος στον πρότερο βίο του, αλλά οδηγήθηκε αυτοθέλητα στη Γερμανία με σκοπό να απαλλαγεί από τη στρατιωτική θητεία και να εργαστεί προς όφελος των Ναζί. Το μόνο ψήγμα αλήθειας έγκειται στη σύλληψή του από τη γερμανική αστυνομία και στην ολιγόμηνη φυλάκισή του, με τον Χαβιέρ Θέρκας να υπερασπίζεται την άποψη πως τα επιτυχημένα ψεύδη δεν είναι τα ανόθευτα: «κάθε μεγάλο ψέμα φτιάχνεται με μικρές αλήθειες».

Το ψέμα του Μάρκο θέριεψε με τη βοήθεια μιας αστείρευτης και καθηλωτικής ρητορείας, όπου η μετριότητα και η φαυλότητά του υπερκαλυπτόταν από μελοδραματικά στρώματα ηρωισμού. Προς το τέλος της συνδικαλιστικής του σταδιοδρομίας, ο Μάρκο υπέπεσε σε αλαζονικά σφάλματα, αφού, ορμώμενος από μιαν ακόρεστη επιθυμία για δημοσιότητα, διέσπειρε ανακρίβειες μετ΄ επιτάσεως και παρουσιαζόταν υπέρμαχος των πανανθρώπινων κοινωνικών αιτημάτων της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, από τη θέση που κατείχε ως πρόεδρος της ισπανικής ένωσης επιζώντων. Κατά τη δική του μεταγενέστερη, απολογητική εκδοχή, η στάση του είχε ενθαρρύνει και την ανάκτηση της ιστορικής μνήμης, ενώ σύμφωνα με τον Θέρκας, ο Μάρκο δεν εκπροσωπούσε παρά τη βιομηχανία της μνήμης, η οποία, όντας ατομική και μερική, τείνει να υποκαταστήσει την αντικειμενική Ιστορία. Η επινοημένη ιστορία του Μάρκο, η οποία αμφισβητήθηκε από ελάχιστους, αποτυπώνει την ιεροποίηση του μάρτυρα ως φλέγον ζήτημα της εποχής.

Αν ο Μάρκο επρόκειτο για άνθρωπο της πλειοψηφίας, που παρίστανε ότι άρθρωνε το μεγάλο, ηρωικό Όχι, ενώ επί δεκαετίες έλεγε μονάχα Ναι, ο Χαβιέρ Θέρκας αποτελεί συγγραφέα της μειοψηφίας, με την έννοια ότι διεκδικεί κορυφαία θέση στη σύγχρονη λογοτεχνία. Καταφέρνει να αναδείξει την αλήθεια μέσα από τα βάραθρα των ψεμάτων, φτάνοντας στην κατανόηση των βαθύτερων αιτιών, ενώ σταδιακά αμβλύνεται το αίσθημα απέχθειας και αποστροφής προς τον Μάρκο, τόσο του συγγραφέα, όσο και του αναγνώστη, που κάποτε βλέπει με στοργή τον άνθρωπο που για να σκεπάσει τη ρυπαρότητα της ύπαρξής του, δε διστάζει να εμπλέξει στα ψέματά του το ειδεχθέστερο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Που αποζητά μανιωδώς, με υπερβολή και εκκεντρικότητα, την αποδοχή και τον θαυμασμό. Που υπερασπίζεται, μέχρι τέλους, την αξιοθαύμαστη πλαστή ζωή του. Γιατί το τρομακτικό για τον Ενρίκ Μάρκο είναι η ανυπόφορη και πεζή του αλήθεια και όχι το ψέμα.

Το τελευταίο βιβλίο του Θέρκας δοκιμάζει να εξερευνήσει τα όρια του ανθρώπινου ψέματος, να καταδείξει την ισχύ που κάποτε προσλαμβάνει, αλλά και την απότομη πτώση που μπορεί να γνωρίσει. Ο συγγραφέας φτάνει σχεδόν υπόρρητα στη ρίζα της προβληματικής συμπεριφοράς, γι΄ αυτό και η αίσθηση που τελικά κυριαρχεί είναι στοργική και όχι ανθρωποφαγική.

Ο Ενρίκ Μάρκο κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων του ντοκιμαντέρ "Ich bin Enric Marco" (2009) στο στρατόπεδο του Φλόσσενμπεργκ. Τέσσερα χρόνια μετά την αποκάλυψη της πλαστοπροσωπίας και την κοινωνική κατακραυγή, ο Μάρκο μοιάζει προβληματισμένος και μετανιωμένος. 

Ή μήπως όχι;

Το βιβλίο του Χαβιέρ Θέρκας «Ο Απατεώνας» κυκλοφορεί από τις «Εκδόσεις Πατάκη», σε μετάφραση Γεωργίας Ζακοπούλου και είναι το βιβλίο του Ιουλίου για τις Νότες Λογοτεχνίας. 

Περισσότερα για το βιβλίο και τον συγγραφέα που πρόσφατα επισκέφτηκε την Ελλάδα, εδώ!