Ο Νίκος Καζαντζάκης στον κινηματογράφο

Το 2017 κυκλοφόρησε το σπουδαίο πόνημα του Επίκουρου Καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, Θανάση Αγάθου, «Ο Νίκος Καζαντζάκης στον κινηματογράφο» από τις «Εκδόσεις Gutenberg», που έτσι κι αλλιώς, μας έχουν συνηθίσει σε εκδόσεις υψηλού επιπέδου. Ο κ. Αγάθος, έχοντας επικεντρωθεί εδώ και αρκετά χρόνια στο έργο του Καζαντζάκη (1883-1957) και στη σχέση της λογοτεχνίας με τον κινηματογράφο και το θέατρο, κατέθεσε ένα έργο - σημείο αναφοράς για τους μελλοντικούς μελετητές, αλλά και για τους απλούς αναγνώστες.

Το βιβλίο επικεντρώνεται στη σχέση του Νίκου Καζαντζάκη με τον κινηματογράφο, μια σχέση η οποία μελετάται πάνω σε δύο βασικούς άξονες: την ενασχόληση του ίδιου του Κρητικού δημιουργού με τη συγγραφή κινηματογραφικών σεναρίων και τις μεταφορές μυθιστορημάτων του στον κινηματογράφο από διαφορετικούς σκηνοθέτες και σεναριογράφους.

Παρουσιάζονται τα σενάρια που γράφει ο Καζαντζάκης σε διάφορες φάσεις της δημιουργικής πορείας του (1928, 1931-1932, 1956), τα οποία, όμως, δε μεταφέρονται ποτέ στη μεγάλη οθόνη. Κι επιχειρείται μια συστηματική συγκριτολογική ανάγνωση των μυθιστορημάτων του «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» (1948), «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» (1946) και «Ο τελευταίος πειρασμός» (1955) και των κινηματογραφικών διασκευών τους, που φέρουν τις σκηνοθετικές υπογραφές των Jules Dassin (1957), Μιχάλη Κακογιάννη (1964) και Martin Scorsese (1988) αντιστοίχως, ενώ σχολιάζονται τόσο η κριτική υποδοχή των παραπάνω βιβλίων και ταινιών, όσο και οι αντιδράσεις που συνοδεύουν τις αντίστοιχες εκδόσεις και προβολές.

Επιπρόσθετα, γίνεται αναφορά στις ταινίες τεκμηρίωσης που ασχολούνται με τον βίο και το έργο του συγγραφέα (Νίκος Καζαντζάκης, Ακροβάτης πάνω από το χάος, 2007, του Λευτέρη Χαρωνίτη και 33.333: Η Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη, 2016, του Μένιου Καραγιάννη), καθώς και στην ταινία «Καζαντζάκης» του Γιάννη Σμαραγδή, που αποτελεί συνδυασμό βιογραφικής ταινίας και κινηματογραφικής μεταφοράς, αφού στηρίζεται στην «Αναφορά στο Γκρέκο».

Ο Καζαντζάκης, όπως εύστοχα σημειώνει ο συγγραφέας, είναι ο μόνος Έλληνας πεζογράφος του οποίου τρία κορυφαία μυθιστορήματα μεταφέρονται στον κινηματογράφο ως διεθνής παραγωγές που φέρουν τη σκηνοθετική υπογραφή μεγάλων σκηνοθετών παγκοσμίου φήμης και μάλιστα με πρωταγωνιστές πολλούς γνωστούς Έλληνες και ξένους ηθοποιούς (Μελίνα Μερκούρη, Ειρήνη Παππά, Antony Quinn, Lila Kedrova, Alan Bates, William Dafoe, Harvey Keitel, κ.ά.).

Η μόνη αντίστοιχη περίπτωση είναι ο Βασίλης Βασιλικός, που ένα μυθιστόρημά του, το Ζ – Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος, μεταφέρεται με μεγάλη επιτυχία στο σινεμά από τον Κώστα Γαβρά το 1969.

Τα συγκεκριμένα αυτά έργα του Καζαντζάκη, πέρα από τον κινηματογραφική τους μεταφορά, μεταπλάθονται με επιτυχία και σε άλλες τέχνες (θέατρο, όπερα, μπαλέτο, τηλεόραση), ενώ αξίζει να σημειωθεί πως παρά την επιτυχία τους -ειδικά της ταινίας του Κακογιάννη- καμιά από τις τρεις διασκευές δεν είναι απολύτως «πιστή» στη λογοτεχνική πηγή και καμιά δεν ξεφεύγει τόσο πολύ από το αντίστοιχο μυθιστόρημα, ώστε ο «διαβασμένος» θεατής να δυσκολεύεται να το παρακολουθήσει.

Ως προς τα σενάρια που γράφει ο κορυφαίος συγγραφέας, όχι μόνο αποτυπώνουν το ενδιαφέρον του για την κινηματογραφική γλώσσα και τη διάθεσή του να πειραματιστεί με τα εκφραστικά του μέσα σε διαφορετικές φάσεις της δημιουργικής του πορείας, αλλά και συνδέονται στενά με το βιοποριστικό πρόβλημα που τον ταλανίζει σε όλη σχεδόν τη διάρκεια του βίου του.

Εν κατακλείδι, πρόκειται για μια αξιοζήλευτη έκδοση, στο τέλος της οποίας εμπεριέχεται πλούσιο φωτογραφικό υλικό, απ' όπου και η εικόνα εξωφύλλου, με το ζεύγος Καζαντζάκη στην προβολή της ταινίας «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» στο Παρίσι, το Μάιο του 1957. Για περισσότερα βιβλία των Εκδόσεων Gutenberg εδώ!